تحلیل موسیقی فیلم| عظمت و شکوه در جهان موسیقایی «بن‌هور»
شبکه خبری ایران24 ـ گروه موسیقی: بن‌هور فیلمی حماسه‌ای ـ درام به کارگردانی ویلیام وایلر محصول سال ۱۹۵۹ است. بن هور، یکی از پر آوازه‌ترین و با شکوه‌ترین فیلم‌های تاریخ سینما به شمار می‌رود. بن هور نامزد دریافت ۱۲ جایزه اسکار بود و در نهایت موفق به کسب ۱۱ جایزه اسکار از جمله بهترین فیلم شد که این یک رکورد در دریافت جوایز اسکار تا سال ۱۹۹۷ برای این فیلم بود. بن هور اقتباسی از رمانی به همین نام نوشتهٔ للو والاس است. بن هور از جانب بنیاد فیلم آمریکا به عنوان دومین فیلم برتر ژانر حماسی تاریخ سینما معرفی شد. میکلوش روژا زادهٔ ۱۸ آوریل ۱۹۰۷ و درگذشته ۲۷ ژوئیهٔ ۱۹۹۵ آهنگساز مجار که شهرت خود را بیش از هر چیز به موسیقی متن فیلم‌های هالیوودی و انگلیسی مدیون است. او هم‌چنین سازندهٔ قطعات بسیاری از موسیقی‌های مجلسی، کنسرتو و قطعات ارکسترال برای اجرا در سالن‌های موسیقی است. موسیقی روژا به سبک پست‌رومانتیک و بسیار تحت تأثیر ملودی‌های فولکلور کشورش مجارستان و تأثیر جزیی دو غول موسیقی قرن بیستم مجارستان یعنی «بلا بارتوک» و «زولتان کودای» است.
«بن‌هور» نه‌تنها در تاریخ سینما به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین آثار دوران طلایی هالیوود ثبت شده، بلکه از منظر موسیقایی نیز نقطه عطفی در آهنگسازی فیلم محسوب می‌شود. موسیقی متن این فیلم که حاصل تلاش و نبوغ میکلوش روژا، آهنگساز مجارستانی، است از شاخص‌ترین نمونه‌های ارکسترال-سینماتیک در سنت نئورمانتیک هالیوودی به شمار می‌رود. روژا که پیش‌تر با آثاری چون «اسپارتاکوس»، «ملکه‌ی آفریقایی» و «غرامت مضاعف» شناخته شده بود، با «بن‌هور» اوج تکامل زیبایی‌شناسی موسیقایی خود را به نمایش گذاشت و موفق شد یکی از ماندگارترین موسیقی‌های تاریخ سینما را خلق کند؛ موسیقی‌ای که به‌تنهایی جایزه اسکار بهترین موسیقی متن را برایش به ارمغان آورد و همچنان در میان منتقدان و موسیقی‌شناسان به‌عنوان یک شاهکار بی‌بدیل مورد تقدیر واقع می‌شود.
یکی از ویژگی‌های ممتاز موسیقی «بن‌هور» تلاش روژا برای خلق فضایی اصیل و وفادار به دوران روم باستان است. وی پیش از آغاز آهنگسازی، ماه‌ها صرف مطالعهٔ موسیقی یونان و روم باستان، نغمه‌پردازی‌های مذهبی یهودی، و سازهای رایج در دوران پیشامسیح کرد. ازآنجا که هیچ موسیقی ثبت شده کاملاً قابل استناد از آن دوره وجود ندارد، روژا به ناچار از یک روش بازسازی تخیلی-علمی بهره برد؛ بدین معنا که از مقام‌ها، ساختارهای مدال، فواصل و ریتم‌های مبتنی بر موسیقی خاورمیانه و مدیترانه استفاده کرد و آنها را با زبان ارکستراسیون قرن بیستمی سازگار ساخت.
نتیجه‌ی این رویکرد، خلق موسیقی‌ای با حس‌وحال تاریخی اما کاملاً دراماتیک بود؛ موسیقی‌ای که نه آوانگارد و مدرن است و نه تقلیدی صرف از نغمه‌های سنتی، بلکه آمیزه‌ای از پژوهش و تخیل آهنگساز را بازتاب می‌دهد.
تم‌ها و موتیف‌ها؛ معماری موسیقایی فیلم
موسیقی «بن‌هور» مبتنی بر تکنیک لایت‌موتیف است؛ روشی که در آن هر شخصیت، مفهوم یا وضعیت روایی، یک تم یا موتیف خاص دارد. روژا همچون واگنر و جان ویلیامز، هویت موسیقایی دقیقی برای عناصر داستانی تعریف می‌کند. از مهم‌ترین تم‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تم یهودا بن‌هور
این تم اصلی فیلم است؛ ملودی‌ای قهرمانانه و گسترده با جمله‌بندی‌های فراخ و پرطنین که اغلب در گام‌های مینور هارمونیک و ملودیک شکل می‌گیرد. تم او اغلب با سازهای برنجی (بوق‌ها و ترومبون‌ها) و زهی‌های حجیم نواخته می‌شود و نمادی از شرافت، مقاومت و تقلا برای آزادی است. روژا این تم را بارها تغییر شکل می‌دهد: در نسخه‌های آرام‌تر با ابوا یا ویلن سولو، و در نسخه‌های حماسی با تمام ارکستر.
تم مسیح
این تم آرام‌ترین و معنوی‌ترین بخش موسیقی است. برخلاف تم‌های قهرمانانه، ساختار آن بسیار ساده، مبتنی بر درجات محدود و هارمونی‌های شفاف است. روژا از مدهای کلیسایی، به‌ویژه دورین و فریژین، برای ایجاد فضایی روحانی و فراتاریخی بهره می‌گیرد. حضور این تم غالباً با سازهای نرم مانند فلوت، هارپ و ویولا همراه است و به‌صورت غیرمستقیم، بدون نمایش چهرهٔ مسیح، نقش نمادین معنوی او را تقویت می‌کند.
تم روم و قدرت امپراتوری
در مقابل تم یهودا و مسیح، تم روم با شکوهی نظامی‌وار و ریتم‌های استاکاتو در سازهای برنجی و کوبه‌ای همراه است. مارش‌های روم در موسیقی فیلم، با تأکید بر ریتم ۲/۴ و ۶/۸، بیانگر قدرت، استبداد و عظمت امپراتوری هستند. استفادهٔ دقیق از ترومپت‌های فاخر و تیمپانی‌های قدرتمند، هیبت ارتش روم را در ذهن مخاطب حک می‌کند.
روژا برای روابط احساسی یهودا با مادر و خواهرش یا رابطهٔ او با استر، از ملودی‌های لطیف و رمانتیک بهره می‌گیرد که از نظر سبک‌شناسی نزدیک به موسیقی نئورمانتیک اروپای مرکزی است. این تم‌ها معمولاً با سازهای زهی و چلو(ویلنسل)، در گردش‌های هارمونیک گرم و ملایم اجرا می‌شوند.
ارکستراسیون
روژا در «بن‌هور» از یک ارکستر سمفونیک کامل استفاده کرده که شامل سازهای متعارف ارکستر و مجموعه‌ای از سازهای کوبه‌ای ویژهٔ نواحی خاورمیانه است. او در ارکستراسیون این موسیقی چند اصل مهم را رعایت می‌کند:
لایه‌بندی دینامیک: از حجم صدای بسیار کم در صحنه‌های درونی تا انفجار ارکستر کامل در نبردها.
استفاده از سازهای بومی: کوبه‌ای‌های فلزی، دف‌گونه‌ها، زنگوله‌ها و برخی سازهای نای‌مانند برای ایجاد حس باستانی.
برنامه‌ریزی دقیق رنگ‌آمیزی صوتی: برای نمایش تفاوت فرهنگی میان روم (برنجی‌ها و مارش‌های نظامی) و یهودیه (سازهای چوبی و خطوط ملودیک آوازی).
این تنوع رنگ صوتی سبب شده موسیقی فیلم از نظر بافتی غنی، پویا و دارای عمق تاریخی به نظر برسد.
ریتم، ضرباهنگ و تکنیک‌های ملودیک
از مهم‌ترین عناصر فنی موسیقی «بن‌هور» می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ریتم‌های دوگانه و ترکیبی: به‌ویژه در صحنه‌های اکشن مانند «مسابقه ارابه‌رانی» که یکی از مشهورترین قطعات موسیقی فیلم است. روژا با استفاده از الگوهای ریتمیک غیرمتقارن، تنش و سرعت صحنه را تقویت می‌کند.
ملودی‌های مبتنی بر مدهای شرقی – مدیترانه‌ای: بهره‌گیری از فواصل کوچک و بزرگ با رنگ‌وبوی خاورمیانه‌ای که ضمن ایجاد حس تاریخی، به شخصیت‌ها عمق فرهنگی می‌بخشد.
کنترپوآن محدود و کارکردی: در برخی بخش‌ها، مانند تضاد میان تم یهودا و تم روم، روژا از تکنیک‌های کنترپوانی برای نمایش رویارویی ایدئولوژیک استفاده می‌کند.
نقش موسیقی در روایت
موسیقی روژا فراتر از یک همراهی صرف با تصویر است؛ بلکه نوعی روایتگری مستقل به شمار می‌رود. برای مثال: در صحنه‌های مربوط به مسیح، موسیقی نقش «راهنمای عاطفی» دارد و بدون نیاز به کلام، قداست فضا را می‌سازد. در صحنهٔ بردگی یهودا در کشتی، موسیقی ضرب‌آهنگ سنگین سکانس را تعیین می‌کند و حس فشار زندگی بردگی را انتقال می‌دهد. در لحظهٔ ملاقات دوبارهٔ یهودا با مادر و خواهر جذامی‌اش، موسیقی با استفاده از تم خانوادگی در شکل تغییر‌یافته، به تماشاگر تلخی و امید توأمان را القا می‌کند.
صحنهٔ مسابقه ارابه‌رانی: اوج هم‌افزایی تصویر و موسیقی
هرچند بخش زیادی از صحنهٔ مسابقهٔ ارابه‌رانی بدون موسیقی ضبط شده تا تمرکز روی اصوات محیطی و صدای اسب‌ها باشد، اما جاهایی که موسیقی وارد می‌شود، روژا از موتیف‌های کوبه‌ای و سرکش استفاده می‌کند تا حس رقابت و مرگبار بودن صحنه را تقویت کند. این استفادهٔ آگاهانه از سکوت و بازگشت تدریجی موسیقی، نمونه‌ای درخشان از دراماتورژی صوتی در سینماست.
معنویت و قهرمان‌گرایی در بافت موسیقایی
موسیقی «بن‌هور» دو محور اصلی دارد: محور حماسی و محور معنوی. تضاد و در نهایت همزیستی این دو محور، بازتابی از تماتیک فیلم است: مقاومت انسانی در برابر ظلم، و رستگاری معنوی. روژا در بخش پایانی فیلم، هنگامی که مسیح بر صلیب است و خانوادهٔ یهودا شفا می‌یابند، تلفیقی از تم مسیح و تم خانوادگی را ارائه می‌کند که از منظر ساختار هارمونیک و پیام معنوی، یکی از تأثیرگذارترین پایان‌بندی‌های تاریخ موسیقی فیلم به شمار می‌رود.
باید ازذعان کرد که موسیقی «بن‌هور» نه صرفاً موسیقی متن یک فیلم بزرگ، بلکه اثری تمام‌عیار، پژوهش‌محور و ساختاریافته است که ارزش شنیداری مستقل نیز دارد. روژا با تلفیق زبان ارکستر کلاسیک با عناصر موسیقی باستانی و با اتکا بر قدرت تماتیک و دراماتیک، اثری خلق کرد که استانداردهای موسیقی حماسی سینما را دگرگون ساخت. این موسیقی همچنان یکی از نمونه‌های درسی در دانشکده‌های موسیقی فیلم است، زیرا پیوندی بی‌نقص میان روایت، شخصیت‌پردازی و بیان موسیقایی برقرار می‌کند. در یک کلام، موسیقی «بن‌هور» تلاقی تاریخ، حماسه، معنویت و تکنیک آهنگسازی است و به همین دلیل در حافظهٔ فرهنگی سینما ماندگار شده است.
